Terug naar ouderwets graaiwerk?

[Andréa A. Kroon]

De Koninklijke Bibliotheek heeft het voornemen om tijdschriften uit de periode voor 1940 te digitaliseren en integraal online toegankelijk te maken. Geweldig, weer een nieuwe, handige onderzoeksbron erbij!

Minder fraai is echter de wijze waarop de KB omgaat met de auteursrechten van de makers. Volgens de wet is voor dergelijk hergebruik toestemming van de makers verschuldigd. De KB argumenteert echter in een persbericht dat het een medewerker vijf jaar zou kosten om deze op te sporen en de kosten niet opwegen tegen de baten. Het individuele belang moet hier maar wijken voor het publieke belang. Auteurs die zich alsnog melden krijgen geen vergoeding voor hergebruik, alleen de optie hun bijlage te laten verwijderen. Auteursrechtorganisaties als de FLA protesteren en wijzen erop dat deze handelswijze in strijd is met de wet, dat ook hoogbejaarde auteurs nu eenmaal rechten hebben, en dat vrij eenvoudig een billijke collectieve regeling te treffen is, zoals dat bij andere digitaliseringsprojecten is gebeurd.

Kroon & Wagtberg Hansen heeft in opdracht van het Nederlands Archief Grafisch Ontwerpers een online publicatie verzorgd over vooraanstaande Nederlandse illustratoren, geboren in het interbellum. Het betreft een reeks interviews met  Fritz Behrendt, Wim Bijmoer, WiBo (pseud. Wim Boost), Hans de Cocq,Jenny Dalenoord, Rudolf Das, Ruth Fischer, Gerda van Gijzel, François ten Have, Atie Siegenbeek van Heukelom, Chris van Huijzen, Børge Ring, Jan Sanders, Constance Wibaut en Piet Wijn over hun (freelance) beroepspraktijk, nu te lezen op de website van Adviz.nl. Uit dit project kwam naar voren dat illustratoren van tijdschriften - net als auteurs - destijds nog niet op bescherming van belangen- of auteursrechtorganisaties konden rekenen. In feite was iedere creatieve ondernemer loslopend wild, waarop door opdrachtgevers naar believen geschoten kon worden. De vergoedingen die men van redacties voor geleverde producten kregen waren minimaal, er werd gebruik gemaakt van wurgcontracten en ook los van gemaakte afspraken gingen opdrachtgevers vaak met een product aan de haal zonder voor hergebruik te betalen. Niet iedereen had de middelen om via de rechter zijn gelijk te halen. Veel geraadpleegde illustratoren deelden deze nare ervaring, zo blijk uit het genoemde interviewproject. Pas in de jaren ’70 werden meer billijke regelingen vastgesteld, werden rechten en plichten van opdrachtnemer en opdrachtgever goed geregeld, en kregen makers een stem via auteursrechtorganisaties.

Wij vinden het, vooral na het ondernemen van dit publicatieproject, onbegrijpelijk dat de situatie juist aan het begin van de 21ste eeuw onder het mom van ‘publiek belang’ weer wordt teruggedraaid naar bijna 19de-eeuws graaiwerk. Het betreft juist werk van een generatie, die in hun creatieve periode onbeschermd was en gevochten heeft voor de rechten waarvan iedereen nu meeprofiteert. De kleine groep die nu nog in leven is mag op hoogbejaarde leeftijd constateren dat hun rechten opnieuw met voeten worden getreden. Gaan we zo om met onze creatieve helden? Wellicht willen de beslissingnemers in dit proces de genoemde interviews eens bekijken, die vragen om een andere houding dan achteroverleunen tot iemand zich meldt. Alleen door een collectieve regeling te treffen kan de KB als beheerder van collectief erfgoed gezichtsverlies voorkomen.